Op Monumentendag 2003 (zaterdag de dertiende september) onthulde wethouder Karen Heerschop het allereerste informatiepaneeltje op de Kerkbrink. Het project ‘Leesbaar Hilversum’ is een initiatief van de Hilversumse Historische Kring ‘Albertus Perk’ in samenwerking met de ANWB. Het is erop gericht de belangrijkste Hilversumse gebouwen en historische plekken van een bordje te voorzien met informatie over hun geschiedenis, bouwstijl en belang voor de stad. Het gaat om tientallen panden en plaatsen.

Bord 41 is onthuld door Hilversums burgemeester Gerhard van den Top. Op donderdag 12 oktober 2023, aan de Eikbosserweg nummer 183. (Zie ook het Nieuwsbericht dat we daarover publiceerden.)

Tekst op het informatiepaneel:

Huize De Brug – Saluti Juventutis

Op dit terrein aan de Eikbosserweg stond tussen 1917 en eind jaren zestig het gezinsvervangend tehuis Saluti Juventutis. Bij velen ook bekend als Huize De Brug of Huize Annie en later ondergebracht bij de Maatschappij Zandbergen Amersfoort. Generaties kinderen en jongvolwassenen uit gebroken gezinnen werden hier liefdevol opgevangen.

Tijdens de Duitse bezetting speelde de directie van het tehuis een belangrijke rol bij het onderduiken van pupillen en Joodse (wees)kinderen. Zij kregen hier een andere identiteit. Verzetsmensen als Mop Goubitz en zijn aanstaande vrouw brachten via de landelijk opererende Westerweel-groep met gevaar voor eigen leven een tot nu onbekend aantal van hen naar onderduikadressen elders in het land.

Na de oorlog eerde de staat Israël directrice Katy Mulder met de Yad Vashem-onderscheiding als ‘Rechtvaardige onder de Volkeren.’ Een eerbewijs voor niet-Joden die tijdens de Holocaust hun leven waagden om Joden te helpen overleven.

Met de plaquette krijgt deze plek een blijvende herinnering aan een bewogen periode uit de Hilversumse geschiedenis. De huidige bewoners willen op deze wijze recht doen aan alle betrokkenen die zich destijds moedig en belangeloos voor de redding van zovelen hebben ingezet.

Extra informatie

Het verhaal van deze bijzondere plek start met de research voor een veel groter artikel dat journalist Albert Bek schreef over de geschiedenis van de Eikbosserweg, één van de oudste uitgaande wegen van Hilversum. De historie van de bewoners en de huizen staat chronologisch beschreven in het Hilversums Historisch Tijdschrift (uitgave Albertus Perk, 2022-3). In het laatste, relatief jongste, deel van de weg raakte Bek geïnteresseerd in de geschiedenis van het daar gelegen en inmiddels afgebroken jeugdtehuis Saluti Juventutis. Het waren vooral mensen zoals Frank Goubitz die met steeds meer verhalen en herinneringen uit de oorlog kwamen. Aanvullend onderzoek in het Streekarchief in Amersfoort leverde uiteindelijk een vrij compleet beeld van de gebeurtenissen in het jeugdtehuis tijdens de oorlogsjaren.

Schuin tegenover Garage Militant (op nummer 240) stond tot eind jaren zestig het kindertehuis Saluti Juventutis (Voor de veiligheid van de Jeugd), dat in 1917 werd geopend. Bij veel (oud-) omwonenden ook bekend als Huize De Brug of Huize Annie. In de eerste dertig jaar deed het dienst als opvang voor jonge kinderen uit gebroken gezinnen, wezen, kinderen met problematische thuissituaties en kinderen met ernstige gedragsproblemen. In die beginjaren probeerde de directie van het huis de immer nijpende financiën wat aan te vullen door het organiseren van een jaarlijkse oliebollenverkoop rond Oud en Nieuw en andere vrijmarktjes.

Het tehuis tijdens de oorlog

Dat het gedurende de oorlogsjaren niet eenvoudig was de tehuizen te beheren, blijkt uit een verslag van de toenmalige -zeer bevlogen- directeur Mulock Houwer. ”Wij waren vechters op één front tegen de verderfelijke invloed van de gehate bezetter en zijn trawanten”. Ruimte voor hooggestemde pedagogische idealen was er onder deze barre omstandigheden niet: “Wie zal het in zijn hoofd halen om over psychotechnische voorlichting en heilpedagogiek te praten als je de hemel dankt dat de jongens kunnen onderduiken onder de vloer waarop een SS-er staat te razen”, aldus de directeur. En zo was het. Kort voor de oorlog en tijdens de eerste oorlogsjaren nam het tehuis ook joodse weeskinderen aan die daar een andere naam kregen.

De toenmalige directrice mejuffrouw Catharina (Katy) Mulder zorgde ervoor dat de kinderen naar een veilig adres werden overgebracht van waaruit zij door dappere verzetsmensen zoals de Hilversumse oprichter van Bloemenhuis Lobelia, Mop Goubitz en zijn aanstaande vrouw naar onderduikadressen elders in het land werden gebracht. Overigens werkten Mop en zijn aanstaande volledig onafhankelijk van elkaar, zodat er bij ontdekking door de Duitsers geen enkel verband kon worden gelegd tussen hun beider activiteiten.

Juffrouw Mulder zorgde er ook voor dat bij diverse Duitse invallen in het tehuis kinderen verborgen werden gehouden. Katy Mulder (1907-2000) is in 1964 door Israël voor haar daden onderscheiden met de zogeheten Yad Vashem onderscheiding. Deze titel voor de ‘Rechtvaardigen onder de Volkeren’ wordt toegekend aan niet-Joden die tijdens de vervolging Joden hebben gered, vaak met gevaar voor eigen leven. Er is in Jeruzalem voor haar in de tuin bij het monument ook een boom gepland.

Samen met Huize Annie fuseerde het tehuis eind 1945 met één van de eerste officiële instellingen voor de opvang van wezen en van kinderen met opvoedingsproblemen en uit gebroken gezinnen: de Maatschappij Zandbergen. De naam Saluti Juventutis verdween. Zandbergen werd al in 1874 gesticht toen de jeugdzorg nog in de kinderschoenen stond en het domein was van welgestelden en de adel. De opvang van deze kinderen professionaliseerde in de loop der jaren. Zoals de jeugdzorg ook nu vaak speelbal is tussen bezuinigingen en wisselend beleid door wisselende inzichten, zo is dat door de jaren heen ook bij Saluti Juventutis en de opvolgers geweest. Uiteindelijk werd na een zoveelste reorganisatie besloten het tehuis in de jaren zestig te sluiten.

Na sloop verrezen begin jaren negentig op deze plek een serie appartementsgebouwen en enkele vrijstaande woningen. Alleen de originele beheerderswoning op nummer 189 is blijven staan. Volgens de huidige bewoonster belden tot voor enkele jaren nog regelmatig hoogbejaarde oud-pupillen aan om te vragen waar ‘hun’ oude tehuis toch was gebleven. De Maatschappij Zandbergen bezat nog tot eind jaren negentig een groot aantal gedecentraliseerde, kleinschalige tehuizen in Hilversum waarvan er zeker drie elders op de Eikbosserweg waren gevestigd, zoals bijvoorbeeld op nummer 151.

Vooral de verhalen rond de geschiedenis tijdens WOII van het kindertehuis De Brug (voormalig Saluti Juventutis/Maatschappij Zandbergen) en de aan onderduikadressen geholpen joodse (wees)kinderen en pupillen die voor dwangarbeid werden behoed, blijven ook na publicatie van het artikel in het HHT en een lezing van ‘Albertus Perk’ in De Grote Kerk terugkomen. Zoals bijvoorbeeld over de zogeheten ‘spookadressen’ die hier en op de aangrenzende Eikenlaan werden gebruikt op vervalste persoonsbewijzen. Inzake Huize De Brug herinnert de zoon van verzetsstrijder Mop Goubitz zich nog goed hoe zijn vader destijds zeer ontdaan reageerde toen hij na de oorlog tijdens een lezing over de onderduikgeschiedenis van joodse kinderen uit Hilversum hoorde dat 80 procent van hen uiteindelijk toch verraden is en alsnog werd afgevoerd naar de vernietigingskampen.

De schrijver van het artikel is er ook in geslaagd familie van de toenmalige directrice Katy Mulder te traceren, zij waren samen met familieleden en nabestaanden van verzetsstrijder Mop Goubitz aanwezig bij de onthulling van de plaquette op 12 oktober. Dit 41^e infopaneel van ‘Leesbaar Hilversum’ is mogelijk gemaakt door twee sponsoren en de medewerking van de Vereniging van Eigenaren van het huidige appartementencomplex.

Albert Bek